Gabay sa Pag-install ng Arch Linux Dual Boot: Hakbang-Hakbang

Ang Arch Linux ay isang magaan, nababaluktot, at nakabatay sa rolling release na pamamahagi ng Linux na idinisenyo para sa mga bihasa sa teknolohiya at gustong magkaroon ng kumpletong kontrol sa kanilang system. Kung gusto mong subukan ang Arch Linux nang hindi inaalis ang iyong kasalukuyang operating system (halimbawa, Windows o ibang distribusyon ng Linux), ang dual booting ay isang mahusay na opsyon. Ang gabay na ito ay magtuturo sa iyo kung paano mag-install ng Arch Linux sa tabi ng iyong kasalukuyang system, hakbang-hakbang.

**Mga Kinakailangan**

* Isang gumaganang koneksyon sa internet
* Isang USB drive na may hindi bababa sa 4GB na kapasidad
* Ang ISO image ng Arch Linux (maaaring i-download mula sa [https://archlinux.org/download/](https://archlinux.org/download/))
* Basic na kaalaman sa command line
* Pasensya at determinasyon

**Babala:** Ang pag-i-install ng Arch Linux ay maaaring maging mahirap, at ang mga pagkakamali ay maaaring magresulta sa pagkawala ng data. Siguraduhing i-back up ang iyong mahahalagang data bago magpatuloy.

**Hakbang 1: Paghahanda ng USB Drive**

1. **I-download ang Arch Linux ISO:** Bisitahin ang opisyal na website ng Arch Linux ([https://archlinux.org/download/](https://archlinux.org/download/)) at i-download ang pinakabagong ISO image.
2. **Lumikha ng Bootable USB:** Gamitin ang isang tool tulad ng Rufus (sa Windows), Etcher (sa Windows, macOS, at Linux), o ang `dd` command (sa Linux) upang lumikha ng bootable USB drive gamit ang ISO image na iyong na-download.

* **Gamit ang Rufus (Windows):**
* Ilunsad ang Rufus.
* Piliin ang iyong USB drive sa device dropdown.
* I-click ang “SELECT” at hanapin ang iyong Arch Linux ISO image.
* Tiyakin na ang “Boot selection” ay nakatakda sa ISO image.
* Piliin ang “MBR” o “GPT” batay sa iyong system (tingnan sa ibaba).
* Kung hindi ka sigurado, karaniwan na ang “MBR” para sa mas lumang mga system at “GPT” para sa mas bago. Tingnan ang mga setting ng iyong BIOS/UEFI.
* I-click ang “START”. Magbibigay si Rufus ng babala na ang lahat ng data sa USB drive ay mabubura. I-click ang “OK” para magpatuloy.
* **Gamit ang Etcher (Windows, macOS, Linux):**
* Ilunsad ang Etcher.
* I-click ang “Flash from file” at hanapin ang iyong Arch Linux ISO image.
* I-click ang “Select target” at piliin ang iyong USB drive.
* I-click ang “Flash!”.
* **Gamit ang `dd` command (Linux):**
* Buksan ang isang terminal.
* Tukuyin ang device name ng iyong USB drive (halimbawa, `/dev/sdb`). **Mag-ingat na huwag magkamali, dahil maaari itong magresulta sa pagkawala ng data!** Maaari mong gamitin ang command `lsblk` para hanapin ang tamang device.
* I-execute ang command: `sudo dd bs=4M if=/path/to/archlinux.iso of=/dev/sdb status=progress oflag=sync` (Palitan ang `/path/to/archlinux.iso` ng totoong path sa iyong ISO image at `/dev/sdb` sa tamang device name ng iyong USB drive).

**Mahalaga:** Bago magpatuloy, alamin kung ang iyong system ay gumagamit ng MBR (Master Boot Record) o GPT (GUID Partition Table). Maaari mong gawin ito sa pamamagitan ng pagtingin sa mga setting ng iyong BIOS/UEFI o gamit ang mga tool tulad ng `diskpart` (sa Windows) o `parted` (sa Linux).

**Hakbang 2: Paghahanda ng Partition**

1. **I-boot mula sa USB:** I-restart ang iyong computer at i-boot mula sa USB drive na iyong nilikha. Maaaring kailanganin mong baguhin ang boot order sa iyong BIOS/UEFI settings. Karaniwan itong ginagawa sa pamamagitan ng pagpindot sa isang key tulad ng `Delete`, `F2`, `F12`, o `Esc` habang nagbo-boot ang iyong computer. Tingnan ang dokumentasyon ng iyong motherboard para sa mga detalye.
2. **Boot sa Arch Linux Environment:** Pagkatapos mong i-boot mula sa USB, makakakita ka ng command prompt. Handa ka nang simulan ang pag-install.
3. **Kumonekta sa Internet:** Tiyakin na mayroon kang koneksyon sa internet. Kung gumagamit ka ng wired connection, dapat itong awtomatikong kumonekta. Kung gumagamit ka ng Wi-Fi, kailangan mong ikonekta ito gamit ang `iwctl`:

* I-type ang `iwctl` at pindutin ang Enter.
* I-type ang `device list` para makita ang iyong network interface.
* I-type ang `station scan` (palitan ang `` ng pangalan ng iyong network interface).
* I-type ang `station get-networks`.
* I-type ang `station connect ` (palitan ang `` ng pangalan ng iyong network interface at `` ng pangalan ng iyong Wi-Fi network). Hihilingin sa iyo na ipasok ang password.
* I-type ang `exit` para lumabas sa `iwctl`.
* I-ping ang isang website (halimbawa, `ping google.com`) upang kumpirmahin na gumagana ang iyong koneksyon sa internet.
4. **I-partition ang Disk:** Ito ang pinakamahalagang hakbang at kailangan ng maingat na pagpaplano. Gamitin ang `fdisk`, `cfdisk`, o `parted` upang i-partition ang iyong disk. Sa halimbawang ito, gagamitin natin ang `cfdisk` dahil ito ay mas madaling gamitin.

* I-type ang `cfdisk /dev/sda` (palitan ang `/dev/sda` ng tamang disk identifier. Gamitin ang `lsblk` para kumpirmahin). Maaaring may ibang disk identifier ang iyong system, tulad ng `/dev/nvme0n1`).
* Makakakita ka ng graphical interface ng `cfdisk`. Ipakita nito ang mga kasalukuyang partition sa iyong disk.
* **Mahalaga:** Magpasya kung aling partition o space ang iyong gagamitin para sa Arch Linux. Siguraduhing may sapat na espasyo (hindi bababa sa 20GB, mas mainam kung mas malaki). Kung mayroon kang free space, maaari mong gamitin iyon. Kung hindi, maaari mong i-resize ang isang kasalukuyang partition, ngunit **mag-ingat dahil maaari itong magresulta sa pagkawala ng data.** I-back up muna ang iyong data.
* **Kung mayroon kang free space:**
* Piliin ang free space at piliin ang “New”.
* Lumikha ng mga sumusunod na partition (mga suhestiyon lamang ito, ayusin batay sa iyong mga pangangailangan):
* `/boot` partition: Hindi bababa sa 512MB (ext4 filesystem)
* `swap` partition: Hindi bababa sa katumbas ng iyong RAM (halimbawa, kung mayroon kang 8GB ng RAM, lumikha ng 8GB swap partition). (linuxswap filesystem)
* `/` (root) partition: Ang natitirang espasyo (ext4 filesystem)
* **Kung kailangan mong i-resize ang isang kasalukuyang partition:**
* **I-back up muna ang iyong data!**
* Piliin ang partition na gusto mong i-resize at piliin ang “Resize”.
* Bawasan ang laki ng partition upang magkaroon ng sapat na free space para sa mga partition ng Arch Linux.
* Lumikha ng mga `/boot`, `swap`, at `/` partitions gaya ng nabanggit sa itaas.
* Pagkatapos mong likhain ang mga partition, piliin ang “Write” at i-type ang `yes` para isulat ang mga pagbabago sa disk. **Ito ay isang permanenteng aksyon!**
* Piliin ang “Quit” para lumabas sa `cfdisk`.

**Hakbang 3: Pag-format ng mga Partition**

1. **I-format ang `/boot` partition:**
* `mkfs.ext4 /dev/sda1` (palitan ang `/dev/sda1` ng iyong `/boot` partition. Gamitin ang `lsblk` para kumpirmahin).
2. **I-format ang `swap` partition:**
* `mkswap /dev/sda2` (palitan ang `/dev/sda2` ng iyong `swap` partition).
* `swapon /dev/sda2`
3. **I-format ang `/` (root) partition:**
* `mkfs.ext4 /dev/sda3` (palitan ang `/dev/sda3` ng iyong `/` partition).

**Hakbang 4: Pag-mount ng mga Filesystem**

1. **I-mount ang `/` (root) partition:**
* `mount /dev/sda3 /mnt` (palitan ang `/dev/sda3` ng iyong `/` partition).
2. **Likha ang `/mnt/boot` directory:**
* `mkdir /mnt/boot`
3. **I-mount ang `/boot` partition:**
* `mount /dev/sda1 /mnt/boot` (palitan ang `/dev/sda1` ng iyong `/boot` partition).

**Hakbang 5: Pag-install ng Arch Linux Base System**

1. **I-update ang package database:**
* `pacman -Sy`
2. **I-install ang base package group:**
* `pacstrap /mnt base base-devel linux linux-firmware nano vim` (Pwedeng palitan ang `nano` at `vim` kung may ibang text editor kang gusto.)

**Hakbang 6: Pag-configure ng System**

1. **Bumuo ng `fstab` file:** Ang `fstab` file ay naglalaman ng impormasyon tungkol sa kung paano dapat i-mount ang mga filesystem sa boot time.
* `genfstab -U /mnt >> /mnt/etc/fstab`
* I-verify ang `/mnt/etc/fstab` para tiyakin na tama ang mga entry. Maaari mong gamitin ang `nano /mnt/etc/fstab` para i-edit ito.
2. **Chroot sa bagong system:** Ang `chroot` ay nagpapahintulot sa iyo na pumasok sa bagong naka-install na Arch Linux environment.
* `arch-chroot /mnt`
3. **I-set ang timezone:**
* `ln -sf /usr/share/zoneinfo/Asia/Manila /etc/localtime` (Palitan ang `Asia/Manila` sa iyong timezone).
* `hwclock –systohc`
4. **I-configure ang locale:** Ang locale ay nagtatakda ng wika, format ng petsa, at iba pang rehiyonal na setting.
* I-edit ang `/etc/locale.gen` at i-uncomment ang iyong gustong locale (halimbawa, `en_US.UTF-8 UTF-8`).
* `nano /etc/locale.gen`
* I-generate ang mga locale:
* `locale-gen`
* Lumikha ng `/etc/locale.conf` at i-set ang iyong locale:
* `echo LANG=en_US.UTF-8 > /etc/locale.conf` (Palitan ang `en_US.UTF-8` sa iyong gustong locale).
* `export LANG=en_US.UTF-8`
5. **I-set ang hostname:**
* Lumikha ng `/etc/hostname` at i-set ang iyong hostname:
* `echo myarchlinux > /etc/hostname` (Palitan ang `myarchlinux` sa iyong gustong hostname).
6. **I-configure ang network:**
* I-enable ang network manager:
* `systemctl enable NetworkManager`
* `systemctl start NetworkManager`
7. **I-set ang root password:**
* `passwd`
8. **I-install ang bootloader:** Ito ang pinakamahalagang hakbang para sa dual booting. Gagamitin natin ang GRUB (GRand Unified Bootloader).

* **Alamin kung gumagamit ka ng BIOS (MBR) o UEFI:** Kung gumagamit ka ng UEFI, ang iyong system ay magkakaroon ng isang EFI System Partition (ESP). Karaniwang nakikita ito bilang `/dev/sda1` o `/dev/nvme0n1p1`.

* **Para sa BIOS (MBR):**
* I-install ang GRUB:
* `pacman -S grub`
* I-install ang GRUB sa iyong hard drive:
* `grub-install /dev/sda` (Palitan ang `/dev/sda` sa iyong disk. **Huwag isama ang numero ng partition!**)
* Bumuo ng GRUB configuration file:
* `grub-mkconfig -o /boot/grub/grub.cfg`

* **Para sa UEFI:**
* I-install ang GRUB at ang EFI boot manager:
* `pacman -S grub efibootmgr`
* I-mount ang EFI System Partition (ESP). Kung hindi mo ito ginawa dati:
* `mount /dev/sda1 /boot/efi` (Palitan ang `/dev/sda1` sa iyong ESP. Kung hindi mo makita ang /boot/efi, gumawa ka ng directory: `mkdir /boot/efi`)
* I-install ang GRUB para sa UEFI:
* `grub-install –target=x86_64-efi –efi-directory=/boot/efi –bootloader-id=ArchLinux`
* Bumuo ng GRUB configuration file:
* `grub-mkconfig -o /boot/grub/grub.cfg`
9. **Magdagdag ng entry para sa Windows (kung naka-dual boot sa Windows):** Ang GRUB ay dapat awtomatikong makita ang Windows. Kung hindi, maaari mong manu-manong idagdag ang entry sa `/boot/grub/grub.cfg` o gamitin ang isang tool tulad ng `os-prober`:
* `pacman -S os-prober`
* `os-prober`
* `grub-mkconfig -o /boot/grub/grub.cfg`

**Hakbang 7: Paglabas sa Chroot at Pag-reboot**

1. **Lumabas sa chroot environment:**
* `exit`
2. **Unmount ang mga partition:**
* `umount -R /mnt`
3. **I-reboot ang system:**
* `reboot`

**Hakbang 8: Unang Boot sa Arch Linux**

1. **Piliin ang Arch Linux sa GRUB menu:** Sa pag-reboot, dapat mong makita ang GRUB menu. Piliin ang Arch Linux.
2. **Mag-log in bilang root:** Ipasok ang iyong root password na iyong itinakda kanina.
3. **Mag-install ng isang desktop environment (opsyonal):** Kung gusto mo ng graphical desktop, kailangan mong mag-install ng desktop environment tulad ng Xfce, KDE Plasma, GNOME, o MATE. Narito ang halimbawa para sa Xfce:
* `pacman -S xorg`
* `pacman -S xfce4`
* `pacman -S xfce4-goodies` (opsyonal, para sa mga karagdagang tool at plugin)
* I-enable ang lightdm display manager (o ibang display manager na iyong gusto):
* `pacman -S lightdm`
* `pacman -S lightdm-gtk-greeter`
* `systemctl enable lightdm`
4. **Magdagdag ng user account:** Hindi magandang ideya na gamitin ang root account para sa pang-araw-araw na paggamit. Lumikha ng isang regular na user account:
* `useradd -m -G wheel,audio,video,optical,storage ` (Palitan ang `` sa iyong gustong username).
* `passwd ` (Itakda ang password para sa iyong bagong user).
5. **I-enable ang sudo para sa iyong user:** Para pahintulutan ang iyong user na magpatakbo ng mga command na may root privileges, kailangan mong i-enable ang sudo.
* `EDITOR=nano visudo` (Palitan ang `nano` sa iyong gustong text editor).
* Hanapin ang linya `%wheel ALL=(ALL) ALL` at i-uncomment ito (alisin ang `#`).
6. **I-reboot:**
* `reboot`

Ngayon, dapat kang makapag-log in sa iyong bagong Arch Linux system gamit ang iyong bagong user account at graphical desktop environment (kung iyong in-install).

**Troubleshooting**

* **Hindi nagbo-boot ang system:** Tiyakin na tama ang iyong bootloader configuration. Kung gumagamit ka ng UEFI, tiyakin na ang EFI System Partition (ESP) ay naka-mount nang tama at ang GRUB ay naka-install nang tama sa ESP.
* **Walang internet connection:** Tiyakin na ang iyong network interface ay na-configure nang tama at ang NetworkManager service ay tumatakbo.
* **Error sa pag-install ng package:** Tiyakin na mayroon kang gumaganang koneksyon sa internet at ang package database ay napapanahon.

**Konklusyon**

Ang pag-install ng Arch Linux ay maaaring maging mahirap, ngunit ito ay isang napakagandang karanasan sa pag-aaral. Sa pamamagitan ng pagsunod sa gabay na ito, maaari kang matagumpay na mag-install ng Arch Linux sa dual boot kasama ng iyong kasalukuyang operating system. Tandaan na maging maingat, i-back up ang iyong data, at maging pasensyoso. Maligayang pag-Arch! (Happy Arching!)

**Dagdag na Resources**

* Arch Linux Wiki: [https://wiki.archlinux.org/](https://wiki.archlinux.org/)
* Arch Linux Forums: [https://bbs.archlinux.org/](https://bbs.archlinux.org/)

Sana makatulong ito sa iyo.